INDIANOS. (LUCES DA ILUSTRACIÒN).

Nos primeiros tempos do pasado século XX os principios mais elementais do ensino  nun intento de  rematar co analfabetismo secular do noso Pais se imparte  nas escasas escolas públicas, localizadas sempre nas cabeceiras dos municipios, non podemos esquecer que aínda no ano 1920 mais do 50% da poboación de Galiza, era analfabeta.

A aparición das escolas dos chamados "Indianos, ou Americanos", emigrantes en definitiva asentados na que se deu en chamar "Quinta provincia" que nun acto de enorme xenerosidade toman o compromiso de apoiar escolas e centros nos que se impartiran os fillos da terra, a tan necesaria educación para saíren da pobreza e rematar coa sangría a que eles mesmos foron  forzados. Estas escolas xorden da simbiose entre os movementos renovadores españois, como o da Institución Libre de Enseñanza, e os chegados do outro lado do mar, adecuándose as necesidades propias de cada lugar. O que non saíu das arcas municipais saíu do peto dos galegos do outro lado do océano. Entre finais do século XIX e 1936, indianos e emigrantes organizados en sociedades construíron cerca de 400 escolas en toda Galicia, a maioría nas comarcas de Ortigueira, A Mariña, O Deza e o Baixo Miño. A dispersión e o tamaño reducido dos núcleos , vilas e aldeas do Pais, deixaba boa parte das provincias galegas sen lugares estables nos que aprender, xa que o vigor da  norma de 1856, a  coñecida como Lei Menayo obrigaba a crear unha escola por cada 500 habitantes, as escolas  pois ,unicamente existían en núcleos con poboación superior os 500 habitantes.

Por iso, antes de que se materializasen os proxectos de Cuba e Arxentina, algúns pais  tan so podían mandar os seus fillos as coñecidas como "Escolas de Ferrado", instaladas en casas particulares e mandadas polo veciño máis culto do lugar. "Podía ser o cura, o sancristán ou outro calquera". Velaí a razón do porque os Indianos, esixiron mestres formados para impartir docencia, foi esta a primeira iniciativa de escolarización exitosa que coñeceron moitos fogares.

A maioría dos centros foron gratuítos, progresistas e aconfesionais nunha época de poucas liberdades, non podemos esquecer como por exemplo escola coma a de San Adrián da Veiga, en Ortigueira -a primeira, ademais, en publicar unha revista propia-, pechou durante a ditadura de Primo de Rivera pola súa defensa acérrima do laicismo. Chama a atención que xa no ano 1919 estréase unha escola para nenas, que comezaban a emigrar, o que xa pon de manifesto a sensibilización existente nun momento tan difícil para a muller, como aqueles tempos, acerca da importancia da educación, tamén feminina.

O profesor Vicente Peña Saavedra na súa tese doutoral sobre estas escolas de americanos, calcula en uns 225 os centros mantidos grazas as remesas dos emigrantes, continuando coa iniciativa que comezaran a mediados do século XVIII, en principio movidos por fins altruístas e xenerosidade, desexo de ostentación cara os seus veciños e amigos, no seu afán de amosarlles o éxito acadado alén dos mares, grazas a súa emigración, e dende logo a necesidade de  cambiar a imaxe que deles se tiña no novo continente, como de persoas analfabetas, carentes de preparación, duros e de poucas luces, decatándose das implicacións negativas e pexorativas que carrean a falla de preparación dos novos emigrantes que continúan chegando ante o efecto chamada dos que xa están alí establecidos, tratan deste xeito de axudar a superar a situación estrutural do noso Pais, sumido no atraso, as dificultades económicas, a pobreza, o illamento, en resumo o desprestixio e a marxinación social de Galicia, mediante a creación do principio básico da educación, a escolarización dos rapaces/as. Xurde deste xeito e grazas a eles un novo concepto de escola rural.

Fai logo, mais de cen anos, no noso Pais asistimos  ao desenvolvemento dunha das experiencias de escolarización popular máis xenuínas e  importantes de cantas se teñen rexistrado na súa historia. Esta iniciativa agromaba nos escenarios da emigración transoceánica, impulsada polas sociedades de instrución que comezaran a tomar corpo en varios daqueles espazos case ao mesmo tempo, á altura de 1904.

Dende entón e ata o alborexar da década dos trinta, ano a ano e mes a mes foron constituíndose moreas de pequenas agrupacións locais nos territorios de alén mar que tiñan por obxectivo en común contribuír á difusión do ensino nos lugares ós que proclamaban representar. Débenselles súa axuda a encher de luces o país, favorecendo a transición dunha sociedade na que prevalecía a cultura oral  o analfabetismo e a pobreza cara unha nova  na que se ía ir abrindo paso a cultura escrita, sobre todo mercé á difusión e penetración da escola nos contextos rurais, vilas e aldeas mais afastadas.

A importancia e relevancia que para o noso Pais tiveron estas escolas de Indianos, moveu hai uns anos a creación do Arquivo da Emigración Galega, promovida polo Consello da Cultura Galega en colaboración coa Secretaria Xeral de Emigración da Xunta de Galiza, proxecto que coincidindo co centenario da fundación das sociedades galegas de instrución de América, deu lugar a exposición Luces de alén do mar, onde se recolleu  unha boa parte deste legado cultural e educativo dos indianos realizado o longo de Galiza. 

O inxente traballo de localización, catalogación, e posta en valor destas edificacións,  nun ficheiro arquivo coas características arquitectónicas, localización, historia e todo cando se poida referir o feito en se mesmo foi recentemente realizado polo mencionada profesor Vicente Peña, no seu traballo para a USC. As escolas da emigración (Un proxecto educativo de valorización do patrimonio).

Neste traballo, e falando xa especificamente para a nosa bisbarra do Deza, atopamos ata deza sete edificacións, das que unicamente quedan dúas como legado filantrópico particular, e cinco procedentes de organizacións societarias educativas en Lalín, dúas en Agolada; a de Basadroa en Eidian procedente da obra filantrópica privada, e outra, a de Ventosa, de orixe societario. En Vila de cruces ase mesmo unha e dúas procedentes de organizacións societarias, e finalmente en Silleda tres, unha unicamente en Bandeira e outra en Rodeiro, todas elas creadas polo asociacionismo societario educativo.

Mais non era o máis frecuente na Galicia de comezos do século XX, que arrastraba taxas de analfabetismo superiores ao 50% da poboación aínda en 1920. Boa parte dos novos nenos e nenas, estudaron nalgunhas das 25 escolas creadas por Vivero y su comarca, unha sociedade de mariñanos emigrados na Habana, o mesmo que en Ares Betanzos e mesmo a bisbarra Ferrola, entre outros moitos puntos da nosa xeogbrafía.

O que non saíu das arcas municipais saíu do peto dos galegos do outro lado do océano. Entre finais do século XIX e 1936, indianos e emigrantes organizados en sociedades construíron cerca de 400 escolas en toda Galicia, a maioría nas comarcas de Ortigueira, A Mariña, O Deza e o Baixo Miño. Dende finais de 2008, un grupo de investigadores tutelado polo Consello da Cultura e presidido por Vicente Peña Saavedra, historiador da educación, identifica e cataloga cada un deste centros, a maioría reconvertidos en centros socioculturais. O obxectivo de Escolas da Emigración, título do proxecto, é o de recuperar a maior información posible -regulamentos internos, fotografías, programas didáctico e mesmo fichas arquitectónicas- duns centros que non sempre funcionaron baixo réximes democráticos e que, sen excepción, cambiaron de rumbo co estalido da Guerra Civil.

 

A Habana e Montevideo. Malia ser unha das provincias con máis emigrantes, Ourense era a mellor dotada en escola pública: favorecíaa unha norma de 1856, a lei Menayo, que obrigaba a crear unha escola por cada 500 habitantes. A dispersión e o tamaño reducido dos núcleos lugueses, pola contra, deixaba boa parte da provincia sen lugares estables nos que aprender. Por iso, antes de que se materializasen os proxectos de Cuba e Arxentina, algúns pais pagábanlles aos cativos escolas de ferrado, itinerantes, instaladas en casas particulares e mandadas polo veciño máis culto. "Podía ser o cura, o sacristán ou outro calquera", describe Peña. Por iso a dos americanos, que esixiron mestres formados para impartir docencia, foi a primeira iniciativa de escolarización exitosa que coñeceron moitos fogares encomendados á emigración.

Tanta era a esperanza que as familias depositaban na diáspora, que as escolas nadas á sombra do éxodo impuxeron algunhas asignaturas nunca antes vistas, pero esenciais ao entender dos emigrados. Historia de Arxentina estúdabase na Escola do Val Miñor, a máis adiantada de cantas existiron e paradigma galego do espíritu insuflado pola Institución Libre de Enseñanza. Fora creada en 1914 pola sociedade de Instrucción Unión Hispano-Americana Pro Valle Miñor, de filiación arxentina, e contaba con biblioteca propia, obradoiros de carpintería e agricultura, clases nocturnas para adultos, imprenta, comedor e mesmo un proxecto de transporte escolar que nunca chegou a materializarse.

Ningún destes servizos existía nas escasas escolas públicas de comezos do século XX, ubicadas sempre nas cabeceiras dos municipios. "Estas escolas xorden da simbiose entre os movementos renovadores españois, como o da Institución Libre de Enseñanza, e os chegados do outro lado do mar, que os emigrantes amoldan ás súas necesidades", explica Peña. Esas necesidades impoñían, ademais, clases de comercio para os futuros traballadores de Bos Aires e A Habana e de labranza para os que quedaban, leccións prácticas, sempre utilitarias, para aprender a sobrevivir ás veces moi lonxe da casa. En 1919 estréase unha escola para nenas, que comezaban a emigrar. É entón cando os ausentes se sensibilizan coa educación feminina. Malia que dende o nacente nacionalismo se criticaron estes programas de estudo por ser berce de emigrantes, segundo Peña este era o problema menor porque "a emigración non se podía cortar do día para mañá". Bos coñecedores da experiencia migratoria, Antón Alonso Ríos e Ignacio Ares de Parga exerceron de inspectores e defensores das escolas dos emigrantes.

Fai agora cen anos, en Galicia asistíase á floración e ao desenvolvemento dunha das experiencias de escolarización popular máis xenuínas e senlleiras de cantas se teñen rexistrado na súa historia. Esta iniciativa agromaba nos escenarios da emigración transoceánica, impulsada polas sociedades de instrución que comezaran a tomar corpo en varios daqueles espazos case ao mesmo tempo, á altura de 1904. Desde entón e ata o alborexar da década dos trinta, ano a ano e mes a mes foron constituíndose moreas de pequenas agrupacións locais nos territorios de alén mar que tiñan por obxectivo en común contribuír á difusión do ensino nos lugares aos que proclamaban representar. Débenselles a elas as máis de trescentas aulas coas que axudaron a encher de luces o país, favorecendo a transición dunha sociedade na que prevalecía a cultura oral a unha nova xeira na que se ía ir abrindo paso a cultura escrita, sobre todo mercé á difusión e penetración da escola nos contextos rurais. Tres séculos antes xa, da man dos filántropos indianos, a intervención dos galegos do exterior no ámbito educativo fixera a súa aparición. As dúas variantes coexistirán durante boa parte da primeira metade do pasado século, aínda que con intensidades e perfís ben distintos ao longo do seu percorrido.

A maioría dos centros foron gratuítos, progresistas e aconfesionais nunha época de poucas liberdades. A escola de San Adrián da Veiga, en Ortigueira -a primeira, ademais, en publicar unha revista propia-, pechou durante a ditadura de Primo de Rivera pola súa defensa acérrima do laicismo. A da Liga Santaballesa, en Vilalba, nunca puido facer realidade o seu proxecto de levar ás escolas unha asignatura de historia, xeografía e lingua galega, porque a lexislación da época non o permitía. "O idioma oficial foi sempre o castelán. E máis aínda neste caso, porque preparaban emigrantes", apunta Peña. A escola de Senra, en Bergondo, nin tan sequera abriu. Tivo a pouca fortuna de ser inaugurada seis días antes do estalido da Guerra Civil. Ao comezo do conflito foi incautada e convertida en sede dos campamentos de verán da Falanxe e cando os veciños lograron recuperar a súa titularidade, nos anos oitenta, só puideron tirar o inmoble e construír no seu lugar un parecido. Algo semellante aconteceu co centro da Unión Mugardesa, que vén de recibir unha homenaxe no colexio de primaria construído sobre as ruínas da outrora obra emigrante.

O pasado ano en Ares tivemos a oportunidade de visitar e admirar a mostra desenvolvida polo Consello da Cultura Galega en  paralelo coas tarefas realizadas no campo de investigaciòn e divulgaciòn  no marco tamén dun convenio de colaboración entre o CCG e a SXE, organizouse a exposición “Luces de alén mar. As escolas de americanos en Galicia” co gallo do centenario fundacional das sociedades de instrución radicadas en América e dos centros de ensinanza que estas implantaron e sostiveron nos seu lugares de referencia. Contouse para ela, ademais de cos datos derivados do desenvolvemento do proxecto, cos fondos gráficos, xornalísticos e documentais que posúe o propio arquivo. Despois de dúas preestreas en Santiago de Compostela e en Ortigueira, no verán de 2012, a mostra completa inaugurouse no Museo Pedagóxico de Galicia (Mupega) o 6 de febreiro de 2013. A partir de xuño do mesmo ano principiou a súa itinerancia por outras localidades da comunidade autónoma e ata o presente recalou nunha ducia delas. Desde a súa apertura, “Luces de alén mar” incorporouse como unha actividade complementaria e unha peza primordial do proxecto As escolas da emigración –consonte estaba previsto xa na fase de plantexamento desta–, e dispón na súa páxina web dunha ligazón que permite descargar libremente a edición ampliada do catálogo da mostra. Neste recóllense a totalidade dos paneis que conforman a exposición (41), precedidos de tres limiares aos que acompañan tamén unha escolma de textos de distintas épocas relacionados co tema obxecto de tratamento e unha extensa bibliografía destinada a aqueles lectores que queiran afondar nalgunhas das súas múltiples vertentes.

Cada ano, na vila de Ares (A Coruña), tan aberta ao mar, e que tantos e tantos fillos, o longo da historia veu facer a maleta e marchar na procura dun mundo mellor alás "As Americas", recordase este pasado Idiano do pobo e as suas xentes, e a enorme débeda de gratitude que Ares, ainda ten sen pagar na sua totalidade para todos eles, que ninca esqueceron as suas orixes, e axudaron a que os que quedaban tiveran unha vida mellor e un futuro.

A Actualidade do edificio  hoxe convertido en centro sociocultural e que foi sede da Alianza Aresana de Instrucciòn, fálanos daqueles tempos e da xenerosidade daqueles homes e mulleres, polo que benvido sexa esta maneira de recordar e agradecer a aqueles indianos, o seu sacrificio, en forma de festa conmemorativa, dende logo con moito mais fundamento e razón de ser que tantas festas pseudo medievais que sufrimos ao longo e ancho de Pais, durante o verán e que Eu mais ben vexo como mercadillos de lo absurdo .., ,